Κριτόλαος

Όνομα ιστορικών προσώπων της αρχαιότητας. 1. Φιλόσοφος από τη Φασήλιδα Λυκίας (2ος αι. π.Χ.). Πιθανότατα διαδέχθηκε τον Αρίστωνα τον Κείο στη σχολαρχία της Περιπατητικής σχολής στην Αθήνα. Το 156 στάλθηκε ως πρεσβευτής στη Ρώμη, με τον ακαδημαϊκό Καρνεάδη και τον στωικό Διογένη, για να υπερασπίσει τους Αθηναίους, στους οποίους η ρωμαϊκή Σύγκλητος είχε επιβάλει πρόστιμο 500 ταλάντων για τη λεηλασία της πόλης του Ωρωπού. Κατά την παραμονή του στη Ρώμη πραγματοποίησε δημόσιες διδασκαλίες φιλοσοφικών μαθημάτων, καταπλήσσοντας τους Ρωμαίους με τη γλαφυρότητα και την αποφθεγματικότητα του λόγου του. Ως σχολάρχης της Περιπατητικής σχολής προφανώς είχε υιοθετήσει τις διδασκαλίες που κληρονόμησε από τους προκατόχους του. Στην ηθική –αν και υπήρξε πιστός οπαδός της αριστοτελικής διδασκαλίας για το ύψιστο αγαθό– χρησιμοποιούσε εκφράσεις που φανερώνουν στωική επίδραση. Όριζε το «τέλος», δηλαδή την ευδαιμονία, ως «τελειότητα κατά φύσιν ευροούντος βίου» και διατεινόταν ότι η ζωή, η οποία διάγεται σύμφωνα με τη φύση, εκπληρώνεται με τρία είδη αγαθών: ψυχικά, σωματικά και εξωτερικά. Όσον αφορά την ψυχή, πίστευε ότι συνίσταται από αιθέρα, αντίληψη η οποία είχε ομοιότητες με τον ματεριαλισμό (κοσμοθεωρία που δέχεται ως μοναδική ουσία των όντων την ύλη, υλισμός) των στωικών. Έργα του Κ. δεν σώθηκαν, ενώ ελάχιστες είναι οι σχετικές με αυτόν μαρτυρίες των παλαιών συγγραφέων. Για τον λόγο αυτό δεν είναι δυνατόν να γίνει επακριβώς γνωστή η διδασκαλία του Κ., για τον οποίο διατυπώθηκε η άποψη από τη σύγχρονη κριτική ότι ο άνθρωπος «που διευθύνει την περιπατητική σχολή από το 190 έως το 150 π.Χ. είναι σχεδόν μη περιπατητικός» (E. Bréhier). 2. Στρατηγός της Αχαϊκής συμπολιτείας (2ος αι. π.Χ.). Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στον πόλεμο μεταξύ Αχαιών και Ρωμαίων. Ο Παυσανίας τον χαρακτηρίζει παράτολμο, αλόγιστο και φιλοπόλεμο (Παυσ. 11, 7, 44, 4). Το φθινόπωρο του 147 π.Χ. διαδέχτηκε στη στρατηγία της Αχαϊκής συμπολιτείας τον Δίαιο. Μόλις όμως ανέλαβε την εξουσία, άρχισε να διακηρύττει με δημαγωγικό τρόπο το μίσος του εναντίον των Ρωμαίων. Αρχικά προσπάθησε να προσεταιριστεί τις μάζες των φτωχών, με την υπόσχεση παραγραφής των χρεών τους και άλλες οικονομικές ενισχύσεις, προκειμένου να μπορέσει να εξασφαλίσει στρατό για τον επικείμενο πόλεμο. Τον Μάιο του 146, στη συνέλευση που συγκλήθηκε στην Κόρινθο, στην οποία έλαβαν μέρος και Ρωμαίοι πρέσβεις, επεδίωξε τη δημιουργία επεισοδίων κατά των Ρωμαίων. Τελικά πέτυχε ψήφισμα, με το οποίο κηρυσσόταν ο πόλεμος κατά της Σπάρτης, ουσιαστικά όμως κατά των Ρωμαίων, οι οποίοι είχαν απαγορεύσει κάθε επέμβαση ελληνικής πόλης στη Σπάρτη. Με δεύτερο ψήφισμα κατόρθωσε να αποκτήσει απόλυτη εξουσία. Μόλις το πέτυχε, πολιόρκησε αμέσως την Ηράκλεια με τον στρατό του και με τη βοήθεια Χαλκιδέων και Βοιωτών. Τότε όμως επενέβη αστραπιαία ο Ρωμαίος στρατηγός Μέτελος, που βρισκόταν στη Μακεδονία. Η υποχώρηση του Κ. στη Σκάρφεια της ανατολικής Λοκρίδας φανέρωσε την αδυναμία του να αντιμετωπίσει τον ρωμαϊκό στρατό. Τελικά όμως δεν κατόρθωσε να αποφύγει την αναμέτρηση αυτή, που είχε ως αποτέλεσμα τον αποδεκατισμό του αχαϊκού στρατού. Ο ίδιος ο Κ. εξαφανίστηκε μετά τη μάχη. Ο Λατίνος ιστορικός Τίτος Λίβιος αναφέρει ότι αυτοκτόνησε, σύμφωνα όμως με άλλες πηγές σκοτώθηκε.